ENDOMETRIOZA

Faktet kryesore

• Endometrioza prek afërsisht 10% (190 milionë) të grave dhe vajzave të moshës riprodhuese globalisht.
• Është një sëmundje kronike e shoqëruar me dhimbje të forta, që ndikon gjatë periodave, marrëdhënies seksuale, lëvizjes së zorrëve dhe urinimit, dhimbje kronike të legenit, fryrje barku, nauze, lodhje dhe nganjëherë depresion, ankth dhe infertilitet.
• Aktualisht nuk ka një kurë të njohur për endometriozën dhe trajtimi zakonisht synon kontrollin e simptomave.
• Qasja në diagnostikimin e hershëm dhe trajtimin efektiv të endometriozës është e rëndësishme, por është e kufizuar në shumë mjedise, duke përfshirë vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme. 

Përmbledhje

Endometrioza është një sëmundje në të cilën indet e ngjashme me mukozën e mitrës rriten jashtë mitrës. Mund të shkaktojë dhimbje të forta në legen dhe ta bëjë më të vështirë shtatzëninë.

Endometrioza mund të fillojë në menstruacionet e para të një gruaje dhe të zgjasë deri në menopauzë.

Me endometriozën, indet e ngjashme me rreshtimin e mitrës rriten jashtë mitrës. Kjo çon në formimin e inflamacionit dhe indit të mbresë në rajonin e legenit dhe (rrallë) diku tjetër në trup.

Shkaku i endometriozës është i panjohur. Nuk ka asnjë mënyrë të njohur për të parandaluar endometriozën. Nuk ka shërim, por simptomat e saj mund të trajtohen me ilaçe ose, në disa raste, me kirurgji.

Shkakton një reaksion inflamator kronik që mund të rezultojë në formimin e indit mbresë (ngjitje, fibrozë) brenda legenit dhe pjesëve të tjera të trupit. Janë përshkruar disa lloje lezionesh:

• endometrioza sipërfaqësore që gjendet kryesisht në peritoneumin e legenit
• endometrioza ovariane cistike (endometrioma) e gjetur në vezore
• endometrioza e thellë që gjendet në septumin rekto-vaginal, fshikëzën dhe zorrët
  në raste të rralla, endometrioza është gjetur edhe jashtë legenit.

Simptomat

Endometrioza shpesh shkakton dhimbje të forta në legen, veçanërisht gjatë periudhave menstruale. Disa gra gjithashtu kanë dhimbje gjatë seksit ose kur përdorin banjën, ndërsa disa kanë probleme për të mbetur shtatzënë.

Disa gra me endometriozë nuk kanë asnjë simptomë. Një simptomë e zakonshme është dhimbja në pjesën e poshtme të barkut (legeni). Dhimbja mund të jetë më e dukshme:

• gjatë një periudhe
• gjatë ose pas seksit
• gjatë urinimit ose jashtëqitjes.

Disa njerëz gjithashtu përjetojnë:

• dhimbje kronike të legenit
• gjakderdhje e rëndë gjatë periodave ose ndërmjet periodave
• vështirësi për të mbetur shtatzënë
• fryrje apo vjellje
• lodhje
• depresion ose ankth

Simptomat shpesh përmirësohen pas menopauzës, por jo gjithmonë.

Simptomat e endometriozës janë të ndryshme dhe të gjera, që do të thotë se punonjësit e kujdesit shëndetësor nuk mund ta diagnostikojnë lehtësisht atë. Individët me simptoma mund të mos jenë të vetëdijshëm për gjendjen.

Shkaqet

Endometrioza është një sëmundje komplekse që prek shumë gra globalisht që nga fillimi i menstruacioneve të tyre të para (menarke) deri në menopauzë, pavarësisht nga origjina etnike apo statusi social. Shumë faktorë të ndryshëm mendohet se kontribuojnë në zhvillimin e tij. Aktualisht endometrioza mendohet të lindë për shkak të:

• Menstruacioni retrograd – kur gjaku menstrual që përmban qeliza endometriale rrjedh përsëri nëpër tubat fallopiane dhe në zgavrën e legenit në kohën kur gjaku rrjedh nga trupi përmes qafës së mitrës dhe vaginës gjatë periodave. Menstruacionet retrograde mund të rezultojnë në depozitimin e qelizave të ngjashme me endometrialin jashtë mitrës, ku ato mund të implantohen dhe rriten.
• Metaplazia qelizore –  kur qelizat ndryshojnë nga një formë në tjetrën. Qelizat jashtë mitrës ndryshojnë në qeliza të ngjashme me endometriumin dhe fillojnë të rriten.
• Qelizat staminale mund të shkaktojnë sëmundjen, e cila më pas përhapet nëpër trup nëpërmjet gjakut dhe enëve limfatike.

Faktorë të tjerë mund të kontribuojnë gjithashtu në rritjen ose qëndrueshmërinë e indit endometrial ektopik. Për shembull, endometrioza dihet se varet nga estrogjeni, i cili rrit inflamacionin, rritjen dhe dhimbjen e lidhur me sëmundjen. Megjithatë, marrëdhënia midis estrogjenit dhe endometriozës është komplekse pasi mungesa e estrogjenit nuk do të thotë gjithmonë mungesë e endometriozës.

Ndikimi

Endometrioza ndikon në aspektin social, shëndetësor dhe ekonomik. Mund të ulë cilësinë e jetës për shkak të dhimbjeve të forta, lodhjes, depresionit, ankthit dhe infertilitetit. Disa individë me endometriozë përjetojnë dhimbje që i pengon ata të shkojnë në punë ose në shkollë.Marrëdhënia seksuale e dhimbshme për shkak të endometriozës mund të çojë në ndërprerje ose shmangie të marrëdhënieve seksuale dhe të ndikojë në shëndetin seksual të individëve të prekur dhe partnerëve të tyre. Trajtimi i endometriozës do të fuqizojë ata që preken prej saj duke mbështetur të drejtën e tyre njerëzore për standardin më të lartë të shëndetit seksual dhe riprodhues, cilësisë së jetës dhe mirëqenies së përgjithshme.

Parandalimi

Aktualisht, nuk ka asnjë mënyrë të njohur për të parandaluar endometriozën. Rritja e ndërgjegjësimit, e ndjekur nga diagnoza dhe menaxhimi i hershëm mund të ngadalësojë ose ndalojë përparimin natyror të sëmundjes dhe të zvogëlojë kohëzgjatjen e simptomave të saj. Aktualisht nuk ka kurë.

Diagnoza

Një histori e kujdesshme e simptomave menstruale dhe dhimbjes kronike të legenit ofron bazën për të dyshuar për endometriozë. Megjithëse janë propozuar dhe testuar disa mjete dhe teste depistimi, asnjë prej tyre nuk është aktualisht i vërtetuar për të identifikuar ose parashikuar me saktësi individët ose popullatat që kanë më shumë gjasa të kenë sëmundjen. Endometrioza shpesh mund të paraqesë simptoma që ngjan me sëmundje të tjera dhe kontribuojnë në një vonesë diagnostike. Endometrioma ovariane, ngjitjet dhe format e thella nodulare të sëmundjes shpesh kërkojnë ultrasonografi ose rezonancë magnetike (MRI) për t’u zbuluar. Verifikimi histologjik, zakonisht pas vizualizimit kirurgjik/laparoskopik, mund të jetë i dobishëm në konfirmimin e diagnozës, veçanërisht për lezionet më të zakonshme sipërfaqësore. Nevoja për konfirmim histologjik/laparoskopik nuk duhet të parandalojë fillimin e trajtimit mjekësor empirik.

Mjekimi

Trajtimet për të menaxhuar endometriozën mund të ndryshojnë në bazë të ashpërsisë së simptomave dhe nëse shtatzënia është e dëshiruar. Asnjë trajtim nuk e shëron sëmundjen.

Një sërë ilaçesh mund të ndihmojnë në menaxhimin e endometriozës dhe simptomave të saj.

Ilaçet anti-inflamatore jo-steroide (NSAIDs) dhe analgjezikët (ilaçet kundër dhimbjeve) si ibuprofeni dhe naprokseni përdoren shpesh për të trajtuar dhimbjen.

Ilaçet hormonale si analogët e GnRH dhe metodat kontraceptive (kontrolli i lindjes) mund të ndihmojnë gjithashtu në kontrollin e dhimbjes. Këto metoda përfshijnë:

• pilula
• pajisje hormonale intrauterine (IUD)
• unaza vaginale
• implantet
• injeksione

Këto metoda mund të mos jenë të përshtatshme për ato që duan të mbeten shtatzënë.

Ilaçet dhe procedurat e fertilitetit përdoren ndonjëherë për ato që kanë vështirësi të mbeten shtatzënë për shkak të endometriozës.

Kirurgjia ndonjëherë përdoret për të hequr lezionet e endometriozës, ngjitjet dhe indet e mbresë. Kirurgjia laparoskopike (duke përdorur një kamerë të vogël për të vizualizuar brenda trupit) i lejon mjekët të mbajnë prerje të vogla.

Diskutoni opsionet tuaja të trajtimit me një mjek.

Trajtimet bazohen në preferencat dhe efektivitetin individual, efektet anësore, sigurinë afatgjatë, kostot dhe disponueshmërinë.

Rritja e ndërgjegjësimit mund t’i ndihmojë njerëzit të diagnostikohen herët. Trajtimi i hershëm mund të ngadalësojë ose ndalojë përparimin natyral të sëmundjes dhe të zvogëlojë simptomat afatgjata.

Përveç bisedës me mjekun, njerëzit mund të gjejnë këshilla shtesë dhe ndihmë emocionale në grupet lokale të mbështetjes së pacientëve.

Disa trajtime shoqërohen me efekte anësore dhe simptomat e lidhura me endometriozën ndonjëherë mund të rishfaqen pas përfundimit të terapisë. Zgjedhja e trajtimit varet nga efektiviteti në individ, efektet anësore negative, siguria afatgjatë, kostot dhe disponueshmëria. Shumica e menaxhimit hormonal aktual nuk është i përshtatshëm për personat që vuajnë nga endometrioza që dëshirojnë të mbeten shtatzënë, pasi ato ndikojnë në ovulimin.

Suksesi në reduktimin e simptomave të dhimbjes dhe rritjen e shkallës së shtatzënisë përmes operacionit shpesh varen nga shtrirja e sëmundjes. Përveç kësaj, lezionet mund të përsëriten edhe pas çrrënjosjes së suksesshme dhe anomalitë e muskujve të legenit mund të kontribuojnë në dhimbjen kronike të legenit. Opsionet e trajtimit për infertilitetin për shkak të endometriozës përfshijnë heqjen kirurgjikale laparoskopike të endometriozës, stimulimin ovarian me inseminim intrauterin (IUI) dhe fekondimin in vitro (IVF), por normat e suksesit ndryshojnë.

Sfidat dhe prioritetet

Në shumë vende, publiku i gjerë dhe shumica e ofruesve të kujdesit shëndetësor parësor nuk janë të vetëdijshëm se dhimbja shqetësuese dhe që ndryshon jetën e legenit nuk është normale, duke çuar në një normalizim dhe stigmatizim të simptomave dhe një vonesë të konsiderueshme diagnostikuese. Pacientëve që mund të përfitojnë nga menaxhimi simptomatik mjekësor nuk u ofrohen gjithmonë trajtime për shkak të ndërgjegjësimit të kufizuar të endometriozës midis ofruesve të kujdesit parësor shëndetësor. Për shkak të vonesave diagnostikuese, shpesh nuk arrihet aksesi i menjëhershëm në metodat e disponueshme të trajtimit, duke përfshirë analgjezikët jo-steroidalë (ulëset kundër dhimbjeve), kontraceptivët oralë dhe kontraceptivët me bazë progestin. Për shkak të kapacitetit të kufizuar të sistemeve shëndetësore në shumë vende, qasja në kirurgji të specializuar për ata që kanë nevojë është jo optimale. Përveç kësaj, dhe veçanërisht në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme, ka mungesë të ekipeve multidisiplinare me gamë të gjerë të aftësive dhe pajisjeve të nevojshme për diagnostikimin e hershëm dhe trajtimin efektiv të endometriozës. Megjithëse profesionistët e kujdesit shëndetësor parësor duhet të luajnë një rol në shqyrtimin dhe menaxhimin bazë të endometriozës, mjetet për të kontrolluar dhe parashikuar me saktësi pacientët dhe popullatat që kanë më shumë gjasa të kenë sëmundjen, mungojnë. Përveç kësaj, ekzistojnë shumë boshllëqe në njohuritë, dhe ka nevojë për metoda diagnostikuese jo-invazive, si dhe trajtime mjekësore që nuk parandalojnë shtatzëninë.

Trajtimi i këtyre çështjeve është fokusi aktual i përgjigjes së endometriozës.

Përgjigja e OBSH-së

Organizata Botërore e Shëndetësisë njeh rëndësinë e endometriozës dhe ndikimin e saj në shëndetin seksual dhe riprodhues të njerëzve, cilësinë e jetës dhe mirëqenien e përgjithshme. OBSH synon të stimulojë dhe mbështesë miratimin e politikave dhe ndërhyrjeve efektive për të trajtuar endometriozën globalisht, veçanërisht në vendet me të ardhura të ulëta dhe të mesme. OBSH po bashkëpunon me shumë aktorë, duke përfshirë institucionet akademike, aktorët joshtetërorë dhe organizata të tjera që janë të përfshirë në mënyrë aktive në kërkime për të identifikuar modele efektive të parandalimit, diagnostikimit, trajtimit dhe kujdesit të endometriozës. OBSH njeh rëndësinë e avokimit për rritjen e ndërgjegjësimit, politikave dhe shërbimeve për endometriozën dhe bashkëpunon me shoqërinë civile dhe grupet mbështetëse të pacientëve me endometriozë në këtë drejtim. OBSH po bashkëpunon gjithashtu me aktorët përkatës për të lehtësuar dhe mbështetur mbledhjen dhe analizën e të dhënave të prevalencës së endometriozës specifike të vendit dhe rajonit për vendimmarrje.

 

Burimet: World Health Organization (WHO)/Përktheu për JoTabu.al: Anjela Hajdari